उत्तराखंडमधील जोशीमठमध्ये भूस्खलनाच्या घटना एक समस्या बनली आहे. जोशीमठ हे उत्तराखंडच्या ‘गढवाल हिमालयात’ हिमालयाच्या प्रदेशात १८९० मीटर उंचीवर आहे. ते एक लहान शहर आहे. येथील लोकसंख्या २० हजारपेक्षा जास्त आहे. हे शहर नाजूक डोंगर उतारावर बांधले गेले आहे, जे अनियोजित आणि अनियंत्रित विकास प्रकल्पांमुळे संकटात सापडले आहे. अलिकडच्या वर्षांत येथे बांधकाम आणि लोकसंख्या या दोन्हीमध्ये झपाट्याने वाढ झाली आहे. अलीकडे येथे जमीन बुडण्याची प्रक्रिया सुरू झाली आणि आता परिस्थिती भयावह झाली आहे. परिसरातील ५०० हून अधिक घरांना भेगा पडल्या आहेत, जमीन फुटली आहे आणि रस्ते बुडत आहेत.
जमीन खचल्यामुळे उत्तराखंड सरकारने गुरुवारी जोशीमठ आणि आसपासच्या परिसरात बांधकामांवर बंदी घातली आहे. बांधकाम कामामुळे परिसरातील ५६१ घरांना तडे गेल्याचे वृत्त आहे, त्यामुळे घाबरलेल्या स्थानिकांनी विरोध केला. एनटीपीसीच्या जलविद्युत प्रकल्पामुळे ही समस्या निर्माण झाल्याचा आरोप स्थानिकांनी केला आहे. जोशीमठमधील हॉटेल आणि कार्यालये कोलमडली आहेत. येथे लोकांकडे दोनच पर्याय आहेत – एकतर त्यांची घरे सोडा किंवा त्यांचा जीव धोक्यात घालून परिसरात राहा. जाणून घेऊया उत्तराखंडचा हा भाग का बुडत आहे? विज्ञान काय म्हणते?
स्थान, स्थलाकृति आणि हवामान
जोशीमठ हे पश्चिम आणि पूर्वेला कर्मनाशा आणि ढाकनाळा प्रवाह आणि दक्षिण आणि उत्तरेला धौलीगंगा आणि अलकनंदा नद्यांनी वेढलेल्या डोंगराच्या मधल्या उतारावर वसलेले आहे. उत्तराखंड राज्य आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (USDMA) च्या अभ्यासानुसार, हे शहर भूस्खलन-प्रवण क्षेत्रात आहे आणि १९७६ मध्ये मिश्रा आयोगाच्या अहवालानुसार भूस्खलनाची पहिली घटना नोंदवण्यात आली होती. जोशीमठ शहराच्या सभोवतालचा परिसर ओव्हरबर्डन सामग्रीच्या जाड थराने व्यापलेला आहे. यूएसडीएमएचे कार्यकारी संचालक पीयूष रौतेला म्हणाले, “यामुळे शहर जलमग्न होण्यास वेळ लागणार नाही.”
“जून २०१२३ आणि फेब्रुवारी २०२१ च्या पूर घटनांचा भूस्खलन क्षेत्रावर विपरीत परिणाम झाला आहे, ७ फेब्रुवारी २०२१ पासून ऋषी गंगा पूर नंतर रविग्राम नाला आणि नौ गंगा नाल्याच्या बाजूने धूप आणि सरकणे वाढले आहे,” असे अभ्यासात म्हटले आहे. तसेच यामुळे यापूर्वी एक हिमनदी तलाव फुटल्याचा संदर्भ अहवालात देण्यात आला आहे. ज्यामुळे पूर आला होता आणि २०४ लोकांचा मृत्यू झाला, ज्यात बहुतेक हाइड्रो पावर प्रोजेक्टवर काम करणाऱ्या कागारांचा समावेश होता.
अभ्यासात असे सांगण्यात आले की १७ ऑक्टोबर २०२१ रोजी जोशीमठ येथे २४ तासांत १९० मिमी पावसाची नोंद झाली तेव्हा भूस्खलन क्षेत्र आणखी कमकुवत झाले. गेल्या पूरस्थिती (फेब्रुवारी २०२१) दरम्यान धौलीगंगामधून मोठ्या प्रमाणात ढिगारा वाहून नेणाऱ्या पाण्यामुळे विष्णुप्रयाग येथील धौलीगंगा नदीच्या संगमाच्या खाली अलकनंदाच्या डाव्या तीरावर धूप वाढली आहे. USDMA अहवालात असे म्हटले आहे की जोशीमठ शहर ज्या उतारावर वसले आहे, त्याचाही शहरावर विपरित परिणाम झाला आहे.
अनियोजित बांधकाम
एनटीपीसीच्या जलविद्युत प्रकल्पामुळे ही समस्या निर्माण झाल्याचे जोशीमठ येथील स्थानिकांचे मत आहे. पर्यावरण आणि चार धाम प्रकल्पावरील सर्वोच्च न्यायालयाने नियुक्त केलेल्या उच्चाधिकार समितीचे (एचपीसी) सदस्य हेमंत ध्यानी म्हणाले की, परिसराच्या भूगर्भीय असुरक्षिततेची पूर्ण जाणीव असूनही, जोशीमठ आणि तपोवनच्या आसपास जलविद्युत प्रकल्प मंजूर करण्यात आले आहेत. ज्यात विष्णुगड HE प्रकल्पाचाही समावेश आहे. त्यांनी निदर्शनास आणून दिले की एका दशकापूर्वी, तज्ञांनी चेतावणी दिली की अचानक आणि मोठ्या प्रमाणात पृष्ठभागावरील पाणी काढून टाकल्याने प्रदेशात घट होऊ शकते, परंतु कोणतेही सुधारात्मक उपाय केले गेले नाहीत, त्यामुळे हे शहर बुडत आहे हे आश्चर्य नाही. या योजनेअंतर्गत डोंगर कापून लांब बोगदे बनवले जात आहेत. २ वर्षांपूर्वी वीज प्रकल्प सुरू झाल्यापासून येथे जमिनीला तडे जाण्याची प्रक्रिया सुरू झाली.
अयोग्य पाणी निचरा
तज्ञ आणि USDMA ने कमी होण्याचे संभाव्य कारण म्हणून पृष्ठभागावरील पाण्याच्या गळतीत वाढ दर्शविली. प्रथम, पृष्ठभागावरील माणसांनी केलेल्या बांधकामांमुळे नैसर्गिक ड्रेनेज सिस्टीम अवरोधित झाल्या आहेत, ज्यामुळे पाणी नवीन ड्रेनेज मार्ग शोधण्यास भाग पाडते. दुसरे म्हणजे, जोशीमठ शहरात सांडपाणी व सांडपाण्याची विल्हेवाट लावण्याची व्यवस्था नाही. हेमंत ध्यानी म्हणाले की, सांडपाणी ओव्हरबोडिंगमुळे मातीची कातरणे कमी होते. जोशीमठ येथील सुनील गावाच्या आजूबाजूला पाण्याचे पाइप बुडण्याचा परिणाम दिसून येत आहे.
हे ही वाचा:
अपघातानंतर योगेश कदम यांची पहिली प्रतिक्रिया, अपघातासंदर्भात केला संशय व्यक्त
छत्रीवालीचा ट्रेलर झाला रिलीज, एका नव्या ढंगात रकुल प्रीत सिंग येणार प्रेक्षकांच्या भेटीला